ग्रेसांची इंग्रजी दुर्बोधता !
कवी ग्रेस ह्यांचे इंग्रजीही मराठीच्याच उंचीचे होते व अगदी सम-भावाने त्यांनी इंग्रजी कवितातही दुर्बोधता पेरून ठेवली असावी. ही काही समीक्षा नसून समजण्याच्या वाटेला आलेले भागधेय म्हणावे लागेल. उदाहरणार्थ ही कविता पहा:
( सांध्यपर्वातील वैष्णवी मधून पृ : १९६)
अवकाश, अरबी मुली आणि तुर्की मुले 

Physical form
of your troeling
and divine
hysteria of rhetoric
in your soul
is now sleeping like an
exhausted, motherless child.
Do you remember the
hunted death of that
trecherous, crimson, wise
bird ? Whose body was
never brought to it’s grave;
retriever had only a saffron
feather…
मोठ्या साहित्यिकाला त्याच्या लिखाणातल्या स्पेल्लीन्गच्या चुका काढल्या तर स्वाभाविकच राग येतो. पण एकवेळ स्पेलिंग चुकले तर आपण ते अंदाजाने सुधारून घेवून तसे वाचून अर्थाजवळ जाऊ शकतो. पण छापलेला शब्द जर कुठे नसलाच तर त्याचा अर्थ तरी कसा निघायचा ?
Troeling असा काही शब्दच इंग्रजीत नाहीय तेव्हा त्याचा अर्थ तरी कसा असणार ? जर जुन्या परंपरेने पद्याची फोड केली तर Physical form of your troeling and divine hysteria of rhetoric in your soul is now sleeping like an exhausted, motherless child ह्या वाक्याचा अर्थ troeling ऐवजी being ठेवले तर बरोबर निघतो तो असा: Physical form of your being and divine hysteria of rhetoric in your soul is now sleeping like an exhausted, motherless child. खरे तर भाषाशास्त्रात अर्थ हा वाक्याने येतो, पण इथे हा आडमुठा शब्द जाम अर्थाला जवळ फटकू देत नाही !
----------------------------------

एक लोणकढी

कवी ग्रेस हे फार चोखंदळ कवी. सहसा त्यांचे शब्द चूक नसतात. अजब असतात व ते शोधावे लागतात. पण कधी कधी त्यांचे चुकते की छापणाऱ्यांचे हे कळायला मार्ग नसला तरी कळण्याची गोची होते.

आता हे कडवे ( सांध्यपर्वातील वैष्णवी, बकुळा, पृ: १२७)पहा :

प्रत्येक गढीवर कढी

ही पद्मकळ्यांची चित्रे

पाताळघरातुन हिजला

येतात कुणाची पत्रे

-----------------

गढीवर कुठे कुठे चहा पिणारी मंडळी दिसतात पण ते कढी पीत असतील फारच असंभव. खालच्या ओळीत पद्मकळ्यांची चित्रे आहे, तेव्हा ती ही प्रत्येक गढीवर चित्रे काढी हे समजायला सहज जावे. पण कढी ?

--------------------

आता ही कवीची लोणकढी की आपल्या समजुतीच्या कढीला आलेला ऊत की अर्थ काढताना समीक्षकाला ज्या कळा येतात त्याने पातळ होणारी कढी ?

एका वास्तवाचा दंश !

कविता-रती, दिवाळी २०१६ मधून

शेषांग   ( कवी : दत्तप्रसाद दाभोळकर )

मनापासून

“या”

म्हणत नाहीत.

उघडपणे

“जा”

म्हणत नाहीत.

खरंच

मुले आता मोठी झालीत !

एका अतिशय छोट्या कवितेत एका वास्तवाचा प्रचंड दंश करणारी ही कविता आहे. ह्यात आजकाल मुले मोठी झाली की आई-बापांबरोबर कशी वागतात, मनापासून या म्हणत नाहीत व लाजे काजे जा म्हणत नाहीत हे वास्तव मांडलेले आहे.

सगळ्यात बहार म्हणजे ह्या कवितेचे शीर्षक, जे आहे शेषांग ! शेष म्हणजे सर्पांचा राजा व त्याचे अंग म्हणजे मुले. साध्या भाषेत म्हणता येईल, सापाची अवलाद ! इथे केवळ मुलांनाच नावे नाहीत तर आईबापांनाही ! व्वा ! व्वा !

------------------------

  

बेपत्ता ( कवी : दासू वैद्य कवितारती दिवाळी २०१६)

बेपत्ता 
( कवी : दासू वैद्य , कवितारती दिवाळी २०१६ मधून)
-----––----------------------

वातावरणात

कविता पसरलेली

रसिकांसमोर

कविता वाचतोय कवी

 

वेळेसोबत मैफल रंगत गेली

घरातले-मनातले

गडद होत गेले संसार

परिणामी उपस्थितांच्या मनात

वाढत गेली चुळबुळ

 

कवी मनकवडा

ओळखला रागरंग

केली घोषणा

शेवटच्या कवितेची,

लोकही सावरून बसले

ऐकायला भैरवी

 

कवी शोधू लागला भात्यात

शेवटचा बाण

उलटू लागला पानं

शोधू लागला कविता,

उपेक्षित कविता काही

लवकर सापडेना

 

“आत्ता समोरच्या अंगणात तर

होती खेळत ”

अशा भरोशावर

पुन्हा पुन्हा उलटतोय पानं

अनुक्रमणिकेच्या झरोक्यातून

पाहतोय कविता

पुढ्यातले दोन-तीन कवितासंग्रह

काढले धुंडाळून

 

लोक पाहतायत

स्वतःची कविता शोधताना

अस्वस्थ झालेला कवी

जत्रेत हरवलेल्या

लेकराच्या बापासारखा

कवीचा चेहरा,

एकदा चष्मा घालून

एकदा चष्मा काढून

उलटली पुस्तकांची पानं,

घामाघुम कवीला पाहून

रसिक विसरले क्षणभर

घरी जायला झालेला उशीर.

 

कवी उलटतोय पानं

शोधतोय कविता

कविता मात्र सापडत नाहीये.

 

तशी एरवीही

कवीला अपेक्षित कविता

बेपत्ताच असते

संग्रहातून.

 

इथे एका गंमतीदार प्रसंगावर दासू वैद्य ह्यांनी एक कविता केली आहे. एका काव्यगायनात कवीला त्याचीच एक कविता सापडत नाही व त्यावरून कवी म्हणतो की नाही तरी कवीची अपेक्षित कविता ही संग्रहातून बेपत्ताच असते. ही काही प्रासंगिक गंमत नाही, तर कवी, त्याची म्हणता येईल अशी कविता, व कवितेचे असणे अशा सखोल विषयावरचे हे न केलेले भाष्य आहे.

कवी ग्रेस म्हणत की एकदा कविता केली की ती व कवी ह्यांची नाळ तुटते व तिला तिचे स्वतंत्र अस्तित्व येते. ( पण प्रत्यक्षात ते कवीचे नाव उद्धृत करण्याबद्दल अतिशय दक्ष असत ते सोडा.). कवितेचा अर्थ समीक्षकांना एक समजतो तर वाचकांना ज्याच्या त्याच्या मगदुराप्रमाणे वेगवेगळा समजतो. त्यामुळे संग्रहात असलेली कविता ही त्या कवीची का वेगळीच ? आधुनिक कवितेचे जनक कवी बा.सी. मर्ढेकर ह्यांनी एकदा एक कविता, “ह्या गंगेमधि गगन वितळले ” नावाची, मौज मासिकाला पाठविलेली होती. साक्षेपी संपादक श्री. पु. भागवताना ती महात्मा गांधीवरची वाटली व तशी ती त्यांनी गांधी विशेषांकात छापली पण. पण नंतर कवींनीच त्यांना सांगितले की ती गांधींवर नव्हती. मग श्री पु ची गांधीवरची कविता कुठे गेली ?

कवितेपेक्षा उच्च कोटीची कला आहे, चित्रकला. त्यात तर इतक्या नकला होतात की एकदा प्रसिद्ध चित्रकार एम एफ हुसेन ह्यांची अनेक नकली चित्रे त्यांना दाखविण्यात आली व जेव्हा विचारले की ही असली आहेत का तर ते सांगू नाही शकले, इतकी ती हुबेहूब होती. खुद्द दासू वैद्य ह्यांनी नव्या तुकाराम चित्रपटात जी गाणी लिहिली आहेत ती आज स्वतः तुकाराम महाराज आले तर त्यांनाही ती त्यांची का कोणाची हा भ्रम पडेल. ( जुन्या चित्रपटातले एक गाणे “आधी बीज एकले ” हे गाणे मला तुकाराम गाथेत सापडले नाही कारण ते शांताराम आठवले ह्यांनी लिहिलेले होते. ).

कविता विषय हाच मुळी संग्रहाबाहेर असतो. कवितेची उर्मी हीसुद्धा बाहेरच वसत असते. त्यामुळे अपेक्षित कविता संगरातून बेपत्ता असते हे कवीचे म्हणणे रास्तच आहे. त्यामुळेच तर स्वतः तुकाराम महाराज म्हणतात :

करितों कवित्व ह्मणाल हें कोणी । नव्हे माझी वाणी पदरींची ॥1॥

माझिये युक्तीचा नव्हे हा प्रकार । मज विश्वंभर बोलवितो ॥ध्रु.॥

काय मी पामर जाणे अर्थभेद । वदवी गोविंद तें चि वदें ॥2॥

निमित्त मापासी बैसविलों आहें । मी तों कांहीं नव्हे स्वामिसत्ता ॥3॥

तुका ह्मणे आहें पाइकचि चि खरा । वागवितों मुद्रा नामाची हे ॥4॥

 

----------------------------

गोठवावे पाणी ( कवी : मधु जामकर )

गोठवावे पाणी

( कवी : मधु जामकर, कविता-रती दिवाळी २०१६ )
--------------------------------------

दारी पानझड

उडतो पसारा

मिटले आकाश

तेवढा सहारा

वळणावरचे

गळे आवसान

मागे पुढे श्वास

सुटते अवधान

मोजतो आकडे

उलटे सुलटे

घोकतो जगणे

बोचताना काटे

डोळ्याची अंधारी

पुढचे दिसेना

आणखी उसासे

पाऊल सजेना

आता आहे घाई

दिवस यामिनी

ढवळून सारे

गोठवावे पाणी.
-----------

कवितेच्या पहिल्या ओळीतच “दारी पानझड”, म्हणून कवीने कविताभर येणाऱ्या, खिन्न करणाऱ्या, म्हतारपणीच्या, “एकेक पान गळाया...” ह्या मूडची चुणूक दाखविली आहे. आता कवीने कोणता मूड बाळगावा हा त्याचा प्रश्न असला तरी त्याने आपल्या कण्हण्याने माहोल कलुषित करावा ही काही चांगली नीती म्हणता यायची नाही. आता “पानझड” म्हणजे मरणच, असे निसर्गाचा दाखला देत म्हणावे हे विज्ञानाचे जितके अज्ञान, तितकेच ते अतिरंजित होते. पानझडीत पाने गळतात ती येणाऱ्या काळात पाण्याचे दुर्भिक्ष होणार आहे, तेव्हा अती पाणी शोषणारे अवयव, पाने, स्वखुशीने त्यागणे ह्या निसर्गाच्या धोरणाने असते. तो काही मरणाचा धाक नसतो. आता कवींना हे प्राथमिक विज्ञान भले माहीत नसले तरी नशीबाने तो पहिल्या कडव्यात आशावादी आहे तो आकाशामुळे. पाने गळतात, त्यांचा पसारा साचतो, पण तो आटोक्यात ठेवण्यासाठी मिटलेले आकाश आहे व त्याचा कवीला सहारा वाटतो. ह्या एव्हढ्याशा आशेवरून कविता पुढे धकते आहे.

खरे तर एकदा म्हातारपण आले की कसली येताहेत वळणे ? पण समजा एखाद्या कवीच्या जीवनात आली असतील वळणे, तर त्याला सामोरे न जाता, मागे पुढे श्वास होत, कवीचे अवधान गळते आहे. अवसान गळते आहे. परिस्थितीचे काटे बोचताना, तो जगणे घोकतो आहे. इथे ह्याच्या घोकण्याने त्याची जगण्याची लालसा आहे हे किंचित दिसते आहे. पण त्याला पुढचे दिसत नाहीये, अंधारी आली आहे ही द्विधा अवस्था इथे कवीने छान टिपली आहे.

आता कवीला घाई आहे. दिवस रात्र. ( यामिनी म्हणजे रात्र ). कसली ? तर आता पावेतो जे ढवळून काढले आहे ते पाणी गोठवण्याची.

इथे कवी निरवानिरव करतो आहे. पण कशी, तर गोठवण्याने. काय गोठवणे ? तर धडपडीचे, उसन्या बळाचे, पाऊल सजवण्याचे. ढवळण्याचे. म्हातारपणी सगळ्या उर्मी कशा नष्ट करू नयेत, तर गोठवून त्या सुप्त कराव्यात असा कवीचा होरा आहे. ह्या स्थितप्रज्ञ होण्याच्या युगतीने इथे कविता निराशात्मक न होता, उर्मी लपवण्याची ( गोठवून ) युगत सांगणारी होते.      

अति सोप्या सरळ शब्दात मांडणे असले, तरी काही ठिकाणी कवीने अप्रतीम अशी काव्यमय शब्दयोजना केली आहे, जीमुळे कविता खूपच उंची गाठते. पाउल धजणे, ऐवजी कवी इथे “पाऊल सजणे” वापरतो तेव्हा नाहीतरी आपण धीर धरताना आपल्या जीवाला आपण सजवतच असतो, नाही का ? असेच यामिनी . दिवस ह्या वसकन अंगावर येणाऱ्या शब्दाच्या बरोबर खरे तर आपण रात्र ( दिवस-रात्र ) हा शब्द बहुतेक करून वापरतो. पण इथे रात्र हा शब्द कवीला काव्यमय वाटला नसावा. याम म्हणजे प्रहर ( यामिक म्हणजे यांत्रिक/मेकॅनिक पणे , दिवसबरोबर रात्र न वापरता ) कवीने “यामिनी”योजावा हे कवीचे अप्रतीम शब्द्लाघव व काव्यमयता दर्शवते !

--------------------