----------------------------------------------------------------------
प्रगल्भतेची गिरकी
-------------------
१९५० मध्ये धारानृत्य व २००८ मध्ये गिरकी ह्या कवितासंग्रहात कवि पाडगावकरांच्या ३६ काव्यसंग्रहातून निदान ३६०० तरी कविता करून झाल्या असतील. एवढ्या विपुल कवितेत एकाच विषयावरच्या दोन कविता सापडणे सहज शक्य आहे. गिरकी ह्या शीर्षकाच्या ह्या त्या दोन कविता पहा :
गिरकी ( २३-३-१९५६, छोरी मधून):
समोरच्या हिरव्या झाडावर
मऊ पिसांचे इवलेपण गोजिरवाणे
गाते आहे गाणे:
"इथून
हिरव्या इथून
तिकडे
निळ्या पांढर्‍या तिकडे
गेलेच पाहिजे मला"
गेलेच पाहिजे मला
गेलेच पाहिजे मला
ऐकत असता
खिडकीची हट्टी चौकट
मी इथेच बसुनी उंच उडविली पतंगापरी...
या अडेल भिंतीची--मठ्ठ पहार्‍याच्या
क्षणात केली हवा:
विवस्त्र होउन
पिवळ्या पिवळ्या उन्हात न्हाणारी....
डोक्यावरचे छप्पर डफ्फर नुसते
मी पिसांसारखे दूर उडविले
घालुनि बेछूट फुंकर...
ललललला..ललललला...
गेलेच पाहिजे मला...
सोनेरी केसांच्या
खट्याळ मिस्किल डोळ्यांच्या
हातात गुंफुनि हात उन्हाच्या
घेत घेत गिरक्या
न थांबणार्‍या न संपणार्‍या
गेलेच पाहिजे मला
तिकडे
निळ्या पांढर्‍या तिकडे
त्या उंच कड्यावर
त्या उंच कड्याच्या पल्याड...गहिर्‍या पल्याड
गेलेच पाहिजे मला....
केव्हापासून आहे सर्व तयारी
एवढेच माझे ऐक जरा ग :
हे गाठोडे
माझ्या सगळ्या दु:खांचे, चिंतांचे
पोखरणार्‍या.....
आणिक ही माझी काठी
जी मला हवी आधारासाठी
( भार जगाचा उचलुनिया घेतांना
नाही तर बुडेल ना जग ! )
हे सारे
ठेवशील ना जपुनि ?
शपथ गळ्याची
आल्यावर घेइन सगळे ओझे
पुन्हा एकदा खांद्यावरती
पण आता गेलेच पाहिजे मला...
गिरक्या...
न थांबणार्‍या...
न संपणार्‍या गिरक्या
तल्लख हिरव्या गिरक्या
सोनेरी पिवळ्या गिरक्या...
गिरक्यांचे झुबके
एकीतून दुसरी....
दुसरीतुन तिसरी
गिरक्यांचे उनाड ब्रह्म....
----------------------------
गिरकी ( २००८, गिरकी मधून ) :
गिर गिर गिरकी, गिर गिर गिरकी
मीच घेतली माझ्याभवती गिर गिर गिरकी...
स्तब्ध जसेच्या तसे तरीही
भवतीचे जग फिरू लागले गिरकीसंगे;
जरा थांबलो, मेंदू मध्ये तरी राहिली
सुरूच गिरकी; गिर गिर गिरकी
पुन्हा सुरू मी केली गिरकी,
मिटले डोळे तरीही गिरकी,
उघडे डोळे तरीही गिरकी,
गिर गिर गिरकी, गिर गिर गिरकी
गती अशी ही अद‌भुत गिरकी,
गतीस बनवी नर्तन गिरकी,
गिरकीला ह्या कालही नाही, उद्याही नाही,
आजच केवळ अद्‌भुत गिरकी....
पुढे न जाई अशी गती ही,
पडे न मागे अशी गती ही,
जाणे येणे जिचे थांबले अशी गती ही !
जन्म फिरे का मरणाभवती ?
मरण फिरे का जन्माभवती ?
की फिरवी या दोघांनाही
अपुल्याभवती गिर गिर गिरकी ?
अतीत गिरकी, अतीत गिरकी,
केवळ गिरकी...गिर गिर गिरकी....
-----------------
दोन्ही कवितेत चक्कर, वर्तुळाकार गतीचे, गिरकीचे चित्रण आहे. ५० वर्षांपूर्वीच्या गिरकीत झपाटलेपणाचे, गेलेच पाहिजे मला ह्या अनाम "साद"चे महत्व आहे. आत्ताच्या २००८ च्या गिरकीत गेयता ज्यास्त आहे. गिरकीचे अद‌भुतपण आहे. जन्माचे मरणाभवती फिरणे, पुन:र्जन्म , व मरणाचे जन्माभोवती फिरणे, प्राक्तन वगैरे प्रगल्भ अशा जीवनतत्वांचे गिरकीत दर्शन आहे. तसेच भूत भविष्यातली नाही तर केवळ वर्तमानातली ही अगतिक गिरकी आहे. असे कालसापेक्ष प्रतिपादन आहे. ८४ लक्ष योनींचा फेरा ( जाणे-येणे) चुकवणार्‍या मोक्षाची ही गती आहे असे अध्यात्मिक वर्णन आहे. कवीच्या परिपक्वतेचे एकाच विषयावरचे दोन भिन्न अर्थ असणार्‍या ह्या कविता ( ५० वर्षांनंतरच्या फरकाने ) आपल्याला पहायला मिळतात. इथे जाणवते की प्रतिभा कालांतराने कवीमनाचा विकास साधत साधत प्रगल्भ होते . पहिल्या गिरकी नंतर पाडगावकरांना कोणी "सुधारणा" सुचवल्या असत्या तर त्याची काही खैर नव्हती ! कवीचे प्रगल्भ होणे असे वयोमानाप्रमाणे एकाच शीर्षकाच्या दोन कवितांनी इथे दिसून येते.
------------------------------------------
प्रगल्भतेची गिरकी
-------------------
१९५० मध्ये धारानृत्य व २००८ मध्ये गिरकी ह्या कवितासंग्रहात कवि पाडगावकरांच्या ३६ काव्यसंग्रहातून निदान ३६०० तरी कविता करून झाल्या असतील. एवढ्या विपुल कवितेत एकाच विषयावरच्या दोन कविता सापडणे सहज शक्य आहे. गिरकी ह्या शीर्षकाच्या ह्या त्या दोन कविता पहा :
गिरकी ( २३-३-१९५६, छोरी मधून):
समोरच्या हिरव्या झाडावर
मऊ पिसांचे इवलेपण गोजिरवाणे
गाते आहे गाणे:
"इथून
हिरव्या इथून
तिकडे
निळ्या पांढर्‍या तिकडे
गेलेच पाहिजे मला"
गेलेच पाहिजे मला
गेलेच पाहिजे मला
ऐकत असता
खिडकीची हट्टी चौकट
मी इथेच बसुनी उंच उडविली पतंगापरी...
या अडेल भिंतीची--मठ्ठ पहार्‍याच्या
क्षणात केली हवा:
विवस्त्र होउन
पिवळ्या पिवळ्या उन्हात न्हाणारी....
डोक्यावरचे छप्पर डफ्फर नुसते
मी पिसांसारखे दूर उडविले
घालुनि बेछूट फुंकर...
ललललला..ललललला...
गेलेच पाहिजे मला...
सोनेरी केसांच्या
खट्याळ मिस्किल डोळ्यांच्या
हातात गुंफुनि हात उन्हाच्या
घेत घेत गिरक्या
न थांबणार्‍या न संपणार्‍या
गेलेच पाहिजे मला
तिकडे
निळ्या पांढर्‍या तिकडे
त्या उंच कड्यावर
त्या उंच कड्याच्या पल्याड...गहिर्‍या पल्याड
गेलेच पाहिजे मला....
केव्हापासून आहे सर्व तयारी
एवढेच माझे ऐक जरा ग :
हे गाठोडे
माझ्या सगळ्या दु:खांचे, चिंतांचे
पोखरणार्‍या.....
आणिक ही माझी काठी
जी मला हवी आधारासाठी
( भार जगाचा उचलुनिया घेतांना
नाही तर बुडेल ना जग ! )
हे सारे
ठेवशील ना जपुनि ?
शपथ गळ्याची
आल्यावर घेइन सगळे ओझे
पुन्हा एकदा खांद्यावरती
पण आता गेलेच पाहिजे मला...
गिरक्या...
न थांबणार्‍या...
न संपणार्‍या गिरक्या
तल्लख हिरव्या गिरक्या
सोनेरी पिवळ्या गिरक्या...
गिरक्यांचे झुबके
एकीतून दुसरी....
दुसरीतुन तिसरी
गिरक्यांचे उनाड ब्रह्म....
----------------------------
गिरकी ( २००८, गिरकी मधून ) :
गिर गिर गिरकी, गिर गिर गिरकी
मीच घेतली माझ्याभवती गिर गिर गिरकी...
स्तब्ध जसेच्या तसे तरीही
भवतीचे जग फिरू लागले गिरकीसंगे;
जरा थांबलो, मेंदू मध्ये तरी राहिली
सुरूच गिरकी; गिर गिर गिरकी
पुन्हा सुरू मी केली गिरकी,
मिटले डोळे तरीही गिरकी,
उघडे डोळे तरीही गिरकी,
गिर गिर गिरकी, गिर गिर गिरकी
गती अशी ही अद‌भुत गिरकी,
गतीस बनवी नर्तन गिरकी,
गिरकीला ह्या कालही नाही, उद्याही नाही,
आजच केवळ अद्‌भुत गिरकी....
पुढे न जाई अशी गती ही,
पडे न मागे अशी गती ही,
जाणे येणे जिचे थांबले अशी गती ही !
जन्म फिरे का मरणाभवती ?
मरण फिरे का जन्माभवती ?
की फिरवी या दोघांनाही
अपुल्याभवती गिर गिर गिरकी ?
अतीत गिरकी, अतीत गिरकी,
केवळ गिरकी...गिर गिर गिरकी....
-----------------
दोन्ही कवितेत चक्कर, वर्तुळाकार गतीचे, गिरकीचे चित्रण आहे. ५० वर्षांपूर्वीच्या गिरकीत झपाटलेपणाचे, गेलेच पाहिजे मला ह्या अनाम "साद"चे महत्व आहे. आत्ताच्या २००८ च्या गिरकीत गेयता ज्यास्त आहे. गिरकीचे अद‌भुतपण आहे. जन्माचे मरणाभवती फिरणे, पुन:र्जन्म , व मरणाचे जन्माभोवती फिरणे, प्राक्तन वगैरे प्रगल्भ अशा जीवनतत्वांचे गिरकीत दर्शन आहे. तसेच भूत भविष्यातली नाही तर केवळ वर्तमानातली ही अगतिक गिरकी आहे. असे कालसापेक्ष प्रतिपादन आहे. ८४ लक्ष योनींचा फेरा ( जाणे-येणे) चुकवणार्‍या मोक्षाची ही गती आहे असे अध्यात्मिक वर्णन आहे. कवीच्या परिपक्वतेचे एकाच विषयावरचे दोन भिन्न अर्थ असणार्‍या ह्या कविता ( ५० वर्षांनंतरच्या फरकाने ) आपल्याला पहायला मिळतात. इथे जाणवते की प्रतिभा कालांतराने कवीमनाचा विकास साधत साधत प्रगल्भ होते . पहिल्या गिरकी नंतर पाडगावकरांना कोणी "सुधारणा" सुचवल्या असत्या तर त्याची काही खैर नव्हती ! कवीचे प्रगल्भ होणे असे वयोमानाप्रमाणे एकाच शीर्षकाच्या दोन कवितांनी इथे दिसून येते.
------------------------------------------
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा